Alles over duurzame schoenen ontwerpen 101

Ontwerpen voor een gezondere planeet heeft iets van een missie naar Mars: De belangen zijn groot. De bronnen niet onuitputtelijk. De route is nog onbekend. En daardoor wordt het een echt avontuur.

"Stel je voor dat we allemaal met een ruimtepak in ons ruimteschip zitten. Mijn pak is van paars fluweel," aldus Nike schoendesigner James Zormeir. "En we hebben zoiets van: ho, wacht, wij moeten dit schip besturen!"

Zormeir was de co-piloot van het metaforische voertuig. Met een team van inventieve, vooruitstrevende denkers creëerde hij de Space Hippie, een met afval gemaakte schoencollectie die qua gewicht uit 25 tot 50 procent gerecycled materiaal bestaat. Deze collectie, gelanceerd in de zomer van 2020, maakte de weg vrij voor een nieuw, duurzaam tijdperk bij Nike — en hopelijk ook in de rest van de wereld.

Hun meest ambitieuze doel was het maken van een CO2-neutrale schoen — een taak die bij elke stap in het proces om innovatief denken vroeg. En alhoewel ze de uitstoot met ruim 70 procent wisten terug te brengen (hierover later meer), kwamen ze nog niet uit op nul.

En dat is prima. Voor dit team was het eindresultaat belangrijk — maar ook de lessen die ze onderweg leerden en de gegevens die ze daarbij verzamelden.

Om die inzichten te kunnen gebruiken, moest het team er wel voor openstaan. "We gingen niet als duurzaamheidsexperts het project in," aldus designer Haley Toelle. "We bleven gedurende het hele proces vragen stellen."

We weten dat jullie ook vragen hebben. Dus in het kader van kennis delen en samen de klimaatcrisis aanpakken, willen we vijf lessen delen over duurzaamheid, die we dankzij Space Hippie hebben geleerd — lessen die we zeker meenemen naar alle volgende experimenten.

We horen de term duurzaamheid te pas en te onpas voorbijkomen, van kleding, tot auto's en koffiebonen. Maar wat betekent het precies?

Het is lastig te definiëren, want een product is niet 'duurzaam' of 'niet duurzaam'. Er spelen veel factoren een rol: waarvan een product is gemaakt, hoe het is gemaakt, hoe het wordt vervoerd. Duurzaamheid kun je beter zien als een spectrum.

"Je kunt het op zoveel manieren meten," aldus Toelle. "Of het nu gaat om water, CO2, de manier van werken... Dat kan verwarrend zijn, niet alleen als klant, maar ook als designer. Je weet niet goed waar je de focus moet leggen."

Daarom was het zo belangrijk voor het Space Hippie-team om al vanaf het begin een doel te hebben. Ze besloten zich te richten op een CO2-neutrale schoen. Noah Murphy-Reinhertz, hoofddesigner van het project, licht dat toe:

"Er zijn twee dingen die we [als maatschappij] kunnen doen: minder CO2 uitstoten of CO2 uit de atmosfeer halen," zegt hij, om klimaatactie tot eenvoudige termen te reduceren. "We moeten het allebei doen. Maar [het eerste] is iets wat we écht vandaag al kunnen doen."

Benieuwd hoe CO2 hierin een rol speelt? Of je nu high-tech halfgeleiders produceert of je tosti-ijzer gebruikt, je gebruikt waarschijnlijk koolstofrijke brandstoffen om dat te kunnen doen. De uitstoot van broeikasgassen, zoals koolstofdioxide (CO2), die dat oplevert, houdt de warmte van de zon vast in onze atmosfeer en is de belangrijkste oorzaak van klimaatverandering. CO2-uitstoot komt ook in de natuur voor en is nodig (met nul uitstoot zou de aarde een enorme klomp ijs zijn!), maar de hoeveelheden die we in de afgelopen 200 jaar hebben geproduceerd, verstoren de balans.

Alhoewel het team het CO2-neutrale doel (nog) niet behaalde, werd er bij de productie van de Space Hippie "04" zo'n 3,7 kg CO2e geproduceerd (de e staat voor equivalent van koolstofdioxide, een standaardmaat voor de totale uitstoot). Om dit in de juiste context te plaatsen: het maken van één paar heeft hetzelfde effect op het milieu als 14,8 km autorijden of 472 keer je smartphone opladen.

Vergeleken met een standaardschoen (drie keer zoveel: 12,5 kg CO2e, aldus een onderzoek van de Massachusetts Institute of Technology), zette de Space Hippie een grote stap in de goede richting. Hoe kreeg het team dit voor elkaar?

Wat we weten, is dat het leeuwendeel (meer dan 70 procent) van de CO2-uitstoot van Nike terug te voeren is op het materiaal dat we gebruiken.

Het Space Hippie team kon wel gebruikmaken van enkele eerdere mooie doorbraken op het gebied van duurzaamheid. Zoals Flyknit, een innovatie van Nike die in 2012 werd geïntroduceerd. Flyknit heeft een kleinere milieu-impact door een garen van gerecycled polyester op zeer efficiënte wijze te verweven in de schoen.

"Je verpulvert en smelt een plastic fles, en perst dat samen — dan heb je in feite al nieuw polyester," aldus Murphy-Reinhertz, die beschrijft hoe het basismateriaal van Flyknit normaal wordt gemaakt. Dat klinkt goed, maar: "Er komt bij dat proces een hoop hitte en energie kijken.”

Op de duurzaamheidsschaal is de uitstoot van Flyknit lager dan die van de meeste schoenmaterialen. Maar er is nog steeds uitstoot. Het team greep de kans om verder te innoveren — door 50 procent van het gerecyclede polyester van Flyknit te vervangen door reststoffen van de T-shirt-afdeling.

"We halen [de T-shirt-restanten] letterlijk door een soort houtversnipperaar," aldus Murphy-Reinhertz. "Daar komt weinig energie bij kijken. Geen verhitting, geen grote hydraulische pers. Je krijgt pluis. En daar voegen we die geperste plastic flessen aan toe."

Ze noemden het de nieuwe hybride Space Waste — en de planeetvriendelijkheid ervan is groot. "Dat garen betekende een vermindering van 70 procent CO2 ten opzichte van gewoon gerecycled polyester," aldus Murphy-Reinhertz. "Het was een van de dingen die we deden, die de grootste impact had."

Space Waste garen zorgde voor een flink lagere CO2-uitstoot bij de productie van het bovenwerk van de schoen. Maar er waren meer doorbraken nodig als ze tot nul wilden komen.

"Een van onze collega's was al veel eerder begonnen aan Crater Foam," aldus Toelle. Ze heeft het over een materiaal met zo'n 10 procent Nike Grind — rubberafval van het productieproces van andere schoenen — dat als vulsel kon dienen in plaats van de foams op oliebasis die voor de meeste schoenen worden gebruikt. "Ze wilden het materiaal egaler krijgen, maar het kwam er steeds vol bubbels uit."

Maar omdat het doel van het Space Hippie team duurzaamheid was, was een minder fraaie look acceptabel — en zelfs beter. "Het gaf de schoen een heel maf uiterlijk, en in plaats van dat op te poetsen, besloten we het gewoon zo te houden," vertelt Toelle.

Zormeir kon zich helemaal vinden in de benadering dat functie voorrang moest krijgen op vorm. "Ik had altijd al mot met de zogeheten industriële afwerking," zegt hij. "Ik was dus heel blij met de uitdaging die de Space Hippie vormde qua uiterlijk — en dat we gewoon zeiden: prima, die imperfecte look hoort gewoon bij het idee van radicale openheid."

Een unieke visie hebben is één. Om er echt iets mee te doen... daar had het team hulp bij nodig.

"Crater Foam heeft 'foutjes' vanwege het Nike Grind vulsel," aldus Zormeir. "Ik noem het zelf 'regenboogspikkels', zoals je die soms op softijs ziet."

"Het gaat lijnrecht in tegen alles wat we hebben geleerd over hoe een mooie schoen eruitziet," aldus Toelle, die daarmee verwijst naar de afdeling kwaliteitscontrole bij de partnerfabrieken van Nike. Daar gaan normaal gesproken de alarmbellen af bij dit soort eindresultaten. "Maar we zeiden dat we de wabi-sabi-stijl van het materiaal juist wel tof vonden. De afwijkingen geven de schoen karakter — en we willen minder afval produceren... dus gooi ze niet weg!"

Toen de partners beseften dat het ongewone uiterlijk onderdeel was van een bredere missie om de CO2-uitstoot te verminderen, werden ze er enthousiaster over — en dat nam soms extreme vormen aan.

"Een van onze fabrieksontwikkelaars in Korea heeft een Space Hippie tatoeage," aldus Zormeir. "Ik ga dezelfde laten zetten."

"De naam was in eerste instantie een grap," aldus Zormeir over Space Hippie. "Maar hij bleef hangen. En het hielp ons aan [een leus]: als het niet leuk is, is het niet Space Hippie."

De naam was geïnspireerd op een concept uit de ruimtevaart ISRU (in-situ resource utilization ofwel gebruikmaken van aanwezige grondstoffen), gemixt met de milieufilosofie van de jaren 70. Het gaf het team meer dan een slogan om zich aan vast te houden. Buitenaardse vibes en waarden werden de norm.

“Een van onze teamleden, Fanny, riep 'ja, doe of we op Mars zijn' ," herinnert Zormeir zich. "Net als in de film: je bent op Mars, en het enige wat je bij je hebt is ducttape en plastic…"

"En daar moet je het dan mee doen," vult Toelle aan. "Het proces werd [meteen] leuker."

En of ze nu briefjes met smileys en 'stay wavy' voor elkaar achterlieten of elkaar positief toeschreeuwden van de ene naar de andere kant van hun lawaaiige industriële werkplek: de positieve vibe schoot wortel en bewoog ze — als één — vooruit.

"Het was net of we in een ruimtestation werkten, waar elk idee en elke mening even belangrijk was," aldus Toelle. "Het ging niet meer puur om design, maar dat we ons samen inzetten voor een belangrijke missie."

Het draait uiteindelijk om 'urgent optimisme', waarbij slecht nieuws over het milieu niet wordt geschuwd, maar ook de vraag wordt gesteld wat we eraan gaan doen. "Als je de toekomst somber inziet," aldus Murphy-Reinhertz, "waarom zou iemand dan met je willen samenwerken aan iets positiefs?"

"De echte magie van schoenen op een andere manier produceren: zien wat er uit voortvloeit," aldus Murphy-Reinhertz. In het geval van de Space Hippie was dat een betere manier van samenwerken en informatie delen.

"Projecten als deze moeten niet achter gesloten deuren blijven," aldus Toelle. "Ze zouden mensen moeten inspireren." Nike publiceerde de duurzaamheidslessen in een circular design guide, online gepubliceerd in 2019, om innoveerders uit de hele wereld te informeren. Die intentie om te delen groeit nu alleen nog maar — zowel binnen de industrie als binnen onze eigen muren.

"We kregen op een basaal niveau steun van mensen uit het hele bedrijf," aldus Toelle, die terugdenkt aan de persoonlijke interacties vóór het coronavirus toesloeg. "We hebben een aparte, mini-vergaderruimte met Marokkaanse tapijten, en hielden daar ons designoverleg waarbij iedereen op de grond zat."

Zormeir is de ultieme voorzitter. "We spelen sfeermuziek en dan zeg ik iets als 'kom maar op de Marokkaanse poef zitten'. De geur van de zee zit in de verstuiver. Nu iedereen relaxed is, kunnen we spijkers met koppen slaan."

Die energie stroomde heen en weer, waarbij planeetvriendelijke ideeën ook langzaam binnendruppelden bij andere teams. We zien al Nike klassiekers als de Air Force 1 met een middenzool van Crater Foam en een Jordan 1 High met Space Waste technologie in het bovenwerk.

Dat positieve effect moet niet stoppen bij het hoofdkantoor van Nike. Zormeir ziet dat producten kunnen leiden tot positieve gesprekken. "Als iemand naar je sneaker kijkt en vraagt: 'Hé, wat voor schoenen zijn dat?', dan kun je een gesprek beginnen over duurzaamheid. Dat zou anders misschien helemaal niet zijn gebeurd," zegt hij.

Toelle sluit hierbij aan: "Bij innovatie gaat het vaak niet om het ontwerpen van een mooie schoen. Je vertelt een verhaal, je inspireert mensen — en de schoen is daarvoor het middel."